Brazilië: welk keerpunt voor het bolsonarisme?

Lula komt van winnen met een kort hoofd de tweede ronde van de presidentsverkiezingen in Brazilië tegen de zittende president Jair Bolsonaro, na een campagne ontsierd door onrust tot de laatste dag.

Deze uiterst gespannen campagne zal de blijvende greep van het bolsonarisme op de Braziliaanse samenleving hebben bevestigd.

Ondanks de heropleving van voedselonzekerheid, bijna 700 doden veroorzaakt door de Covid-000-pandemie en toename van ontbossing, hebben Jair Bolsonaro en zijn regering tijdens zijn mandaat een sterke populariteit behouden bij een groot deel van de bevolking. Het laatste Datafolha-onderzoek die vóór de verkiezingen waren georganiseerd, gaf aan dat 38% van de Brazilianen de regering als “goed” of “zeer goed” beschouwde, terwijl 22% deze als “gemiddeld” en 39% als “slecht” of “zeer slecht” beschouwde.

Als het debat open blijft, zal de nog voortdurend onderzoek laat dat zien vasthouden aan bolsonaristische ideeën kan worden verklaard door verschillende factoren, waarvan de eerste de communicatiestrategie van de nu ex-president. Ondanks de terugkerende kritiek van de traditionele media op Bolsonaro en zijn regering, slaagt het Bolsonarisme erin een onafhankelijk, uitgebreid en doorlatend informatiecircuit te creëren, vooral op internet.

Tegen alle verwachtingen in

De inhoud die door deze verspreidingsmiddelen wordt gereproduceerd, draagt ​​​​ook bij aan het behoud van het bolsonarisme. Ondanks zijn interne verschillen, vat het bolsonaristische discours de leider en zijn aanhangers op als soldaten in de strijd tegen "het systeem". Dit "systeem" omvat onder meer instellingen voor hoger onderwijs, justitiële instellingen, nationale en internationale NGO's en zelfs de Verenigde Naties.

Als gevolg hiervan wordt elke kritiek die uitgaat van deze instellingen en hun leden in twijfel getrokken, wat helpt om de moeilijkheden te rechtvaardigen die de regering ondervindt bij de uitvoering van haar beleid.

Bovendien dringt het bolsonaristische discours aan op de noodzaak om de Braziliaanse samenleving te moraliseren. Deze moralisering doet de herinnering aan corruptieschandalen die uitbrak tijdens de regeringen van de Arbeiderspartij en traditionele waarden verheerlijkt - zoals blijkt uit de bolsonaristische slogan vaak herhaald, "God, land en familie". Het gebruik van nationale en religieuze symbolen versterkt daarbij het moraliserende effect en roept gevoelens op als angst en haat.

Daarnaast is het belangrijk om de economische en morele steun aan Bolsonaro te benadrukken door bepaalde sectoren, zoals een deel van de Evangelische Kerken (met name Pinkstermensen), de agribusiness, het bedrijfsleven, de politie en de overheid.

Een beperkte vertegenwoordiging van het volk

De verankering van het bolsonarisme in de Braziliaanse samenleving hangt voor een groot deel af van de opbouw van een bepaalde volksvertegenwoordiging. Gebaseerd op de figuur van de 'goede burger', zijn de mensen die Bolsonaro en zijn kamp willen vertegenwoordigen vooral gebouwd in tegenstelling tot de voorstellingen van de gemeenschappelijke vijand Bolsonarist, belichaamd door links.

Vanuit het perspectief van de strijd van goed tegen kwaad, zijn de anderen hier de "zwervers", of ze nu binnen zijn - al diegenen die de integriteit van Brazilianen en hun families zouden bedreigen - of buiten - in deze zin, de vele vergelijkingen met Latijns-Amerikaanse landen geregeerd door linkse partijen dienen om te waarschuwen tegen hun terugkeer aan de macht.

In deze context verschijnt Lula als de personificatie van dit tegenbeeld, dat de bolsonaristische 'ons' verenigt rond een diepgaande afwijzing. In het bijzonder wordt hem de wens gecrediteerd om Braziliaanse families te vernietigen - tegen de achtergrond van de strijd tegen "genderideologie", geassocieerd met de "seksualisering van kinderen" - en om christenen te vervolgen, met het risico hun tempels te zien sluiten - door verwijzend naar het voorbeeld van Nicaragua.

Morele paniek rond Lula

Het beleid van de strijd tegen armoede dat door de Arbeiderspartij wordt uitgevoerd, wordt ook gehekeld als een vorm van electorale manipulatie - zelfs als Bolsonaro probeert het benadrukken van de eigen "vrijgevigheid" ten opzichte van de begunstigden van dezelfde polissen. Bovendien wordt Lula voorgesteld als de kandidaat "van het systeem", gesteund door zowel de reguliere media als de instellingen die belast zijn met het reguleren van de verkiezingen - met name de hoogste kiesgerechtshof, vertegenwoordigd in de persoon van haar voorzitter, minister Alexandre de Moraes.

Met de morele paniek die rond het Lula-kamp is ontstaan, ontwikkelt zich het idee dat Brazilië geestelijk ziek is, omdat het wordt gedomineerd door kwade krachten. Bolsonaro verschijnt dan als de enige die tegen deze krachten kan vechten en Brazilië kan 'genezen' door het te ontdoen van een diep corrupt systeem.

Dit discours ligt ten grondslag aan een vorm van toenadering met kiezers, gekenmerkt door de versterking van authenticiteit en eenvoud als intrinsieke kwaliteiten van de leider en de mensen die hij wil vertegenwoordigen. Het gebruik van vulgaire termen, de bewering van gezond verstand tegen een bepaald als elitair gezien intellectueelisme, of zelfs zijn kledingstijl vertalen een enigszins karikaturale weergave van de "gewone burger".

Het gewicht van het populaire electoraat

Volgens laatste peilingen (Datafolha, 28 oktober 2022), stemmen kiezers met een gezinsinkomen van minder dan of gelijk aan twee Braziliaanse minimumlonen (ongeveer € 460) meestal op Lula (61% Lula, 33% Bolsonaro). Deze kloof wordt gereproduceerd in de meeste lagen waar de arbeidersklasse in de meerderheid is, zoals onder kiezers die zichzelf zwart verklaren (60% tegen 34%), de laagst opgeleiden (60% tegen 34%) en degenen die leven in het noordoosten, de armste in Brazilië (67% tegen 28%). Desondanks blijft in een land waar 48% van de kiezers een gezinsinkomen heeft van twee minimumlonen of minder, de steun van het populaire electoraat van fundamenteel belang voor het behoud van het electorale potentieel van Bolsonaro.

Dit potentieel kan deels worden verklaard door de steun die het geniet met evangelicals. Het evangelische kamp, ​​dat in 2018 sterk gunstig was voor Bolsonaro (bijna 70% van de stemmen), is vandaag echter een betwiste kant, zoals Esther Solano aangeeft. Deze professor internationale betrekkingen aan de Federale Universiteit van São Paulo merkt op dat sommige gelovigen hun ongenoegen uiten over de instrumentalisering van hun religie voor politieke doeleinden en merkt op dat er tussen Lula en Bolsonaro bestaat wat zij "oscillerende pinksterbeweging" noemt. Volgens de onderzoeker hebben sommige gelovigen van de Pinksterkerken spijt dat ze Bolsonaro hebben gesteund, hetzij vanwege het gebrek aan steun voor de bevolking tijdens de pandemie, hetzij vanwege hun economische wanhoop.

Naast religieuze kwesties lijkt het bolsonaristische discours enige weerklank te vinden in de opstand van de arbeidersklasse tegen de misdaad - intenser in de buitenwijken van grote steden en op het platteland. Geconfronteerd met deze woede, is het antwoord een repressief voorstel, hetzij door de politie of door de burgers – om vervolgens vrij te worden om vuurwapens te dragen.

Bovendien benadrukt het bolsonaristische discours het belang van corruptie als de sleutel tot het verklaren van alle problemen. Dit draagt ​​bij aan de vorming van een beeld van de staat als een obstakel voor individuele en collectieve ontwikkeling - daarom moeten publieke functies vanuit dit oogpunt worden toevertrouwd aan de particuliere sector, beweerde Paulo Guedes, de minister van Economische Zaken van Bolsonaro.

De effecten op lange termijn

Met het oog op de bolsonaristische verankering in de Braziliaanse samenleving, is het belangrijk om de korte en lange termijn effecten die dit heeft op deze jonge democratie te overwegen. De onophoudelijke aanvallen op de andere mogendheden, in het bijzonder het Hooggerechtshof, versterken het wantrouwen van de instellingen die tot taak hebben de rechtsstaat te beschermen. Verankerd in de Grondwet van 1988, waarvan de afkondiging het einde van de militaire dictatuur bezegelde, toonde dit institutionele kader tekenen van corrosie lang voordat Bolsonaro aan de macht kwam.

Geconfronteerd met de opeenvolging van crises en herconfiguraties die zich in het afgelopen decennium hebben voorgedaan, markeerde door het ontslag van Dilma Rousseff in 2016, naast talrijke corruptieschandalen, wordt de wijdverbreide onvrede steeds voelbaarder. Bolsonarisme verschijnt dan als: uiting van anti-politiek, ervan uitgaande dat iedereen die zich aan het systeem onderwerpt corrupt is. Een constructie die niet vrij is van tegenstellingen – gezien het lange traject van de voormalige kapitein als plaatsvervanger, en vooral het feit dat ook hij ertoe wordt gebracht een alliantie aan te gaan met oude politieke krachten om aan de macht te blijven – maar zeer machtig in een samenleving die wordt geteisterd door schandalen en een zeker moraliserend discours.

De scenario's die zich voordoen voor de toekomst van de Braziliaanse democratie wijzen niet op een 'terugkeer naar democratische normaliteit' die eenvoudig te bedienen is. Het fenomeen dat nu wordt waargenomen, wordt veel meer gekenmerkt door de destructie van een historisch gesitueerd institutioneel kader dat al zijn grenzen aan het vertonen was.

Zelfs als de overwinning van Lula door Bolsonaro en zijn aanhangers zou worden aanvaard, zou het veel werk van de nieuwe regering vergen om zich weer aan te passen aan de nieuwe methoden van politieke actie, in het licht van een Bolsonaristische oppositie die ongetwijfeld fel en vastbesloten zal zijn om terug te keren naar stroom zo snel mogelijk.

Bruno Ronchi, PhD student in de politieke wetenschappen, Universiteit van Rennes 1 et Lucas Camargo Gomes, PhD student sociologie, Federale Universiteit van Paraná, Federale Universiteit van Parana (Brazilië)

Dit artikel is opnieuw gepubliceerd vanaf The Conversation onder Creative Commons-licentie. Lees deorigineel artikel.